Sądecczyzna oprócz wielu osobliwości kulturowych ma jedną szczególną. Są to sądeckie krakowiaki. Krakowiaki jako melodie są niematerialną częścią kultury regionu, która jest nie mniej charakterystyczna i rozpoznawalna jak np. lachowski strój. Dominują w sądeckiej muzyce ludowej i sądeckiej obrzędowości. Nie ma tu w sądeckim, innego sposobu zaśpiewu na jakąkolwiek okazję niż zaśpiew krakowiakowy. Krakowiaki są konstrukcją całej twórczości „poetyckiej” wszystkich drużbów weselnych, których rola na weselu, póki co wcale nie odchodzi do lamusa. Cokolwiek tenże zaśpiewa ma się zgadzać rytmicznie i zgłoskowo z krakowiakiem. Krakowiak jest marką Sądecczyzny.

Osobliwe jednak jest to, że nie da się go w żaden sposób graficznie rozpowszechnić jak np. parzenicę podhalańską. Jako melodia funkcjonuje w innym sposobie bycia, co właśnie bardzo pasuje do tego aby nazywać krakowiaki fenomenem Sądecczyzny. Krakowiak jest jak sygnał sygnalisty w dawnej armii. Jak hejnał z wieży mariackiej. Jego fenomen polega na tym, że nie – tak jak inne przejawy kultury ludowej – przetrwał tylko na scenie, ale jest żywym i twórczo interpretowanym elementem kultury sądeckiej.

Gdy wpiszemy w wyszukiwarkę internetową hasło „sądeckie krakowiaki” pojawią się linki do różnych wykonań, ale próżno szukać strony, która o sądeckich krakowiakach mówiłaby merytorycznie. Sądecki krakowiak to melodia, tekst i taniec istniejące razem i osobno. Na historycznej Sądecczyźnie – obejmującej powiat limanowski, nowosądecki i gorlicki – każdy muzykant wie, co to jest krakowiak? Niewiele jest jednak monograficznych opracowań pokazujących np. jakie cechy wyróżniają sądeckie krakowiaki od krakowiaków z innych części Polski?

– To pokazuje niszę, którą w dobie globalizacji kultury należy jak najszybciej zapełnić wiedzą, tak by ten sądecki fenomen nie rozmył się w pop kulturze. Dlatego Stowarzyszenie „Górale Karpat” i grupa miłośników kultury ludowej Sądecczyzny realizuje projekt „Krakowiaki sądeckie dobrem kultury polskiej”, skromnie dofinansowany w ramach programu Narodowego Centrum Kultury: Kultura – Interwencje Edycja 2022.  Zadanie koncentruje się na fenomenie lokalnym jakim są sądeckie krakowiaki, ale naszym celem jest upowszechnienie tego fenomenu – mówi prezes stowarzyszenia Monika Florek – żywej tradycji sądeckich krakowiaków na skalę ogólnopolską.

Upowszechnieniu ma służyć strona internetowa, publikacja oraz interdyscyplinarne seminarium. Od kilku miesięcy prowadzona jest kwerenda w archiwach muzeów i instytucji pod kątem krakowiaków. Krakowiakom został też poświęcony obóz studentów muzykologii z poznańskiego uniwersytetu pod naukową opieką dr Łukasza Smolucha. Te wszystkie materiały są obecnie opracowywane przez specjalistów tak by stworzyć bazę wiedzy o „sądeckich krakowiakach” z której będą mogli czerpać wiedzę regionaliści, muzykanci i osoby zawodowo zajmujące się kulturą. Na bazę składać będzie się bezpłatna publikacja „ABC sądeckich krakowiaków” oraz strona internetowa www.krakowiakisadeckie.pl. Dla wszystkich tych którym bliższe jest interaktywne przyswajanie wiedzy uruchomiony został profil w mediach społecznościowych https://www.facebook.com/sadeckiekrakowiaki

A na pytanie czym jest krakowiak sądecki odpowiada regionalista, muzykant i etnolog Piotr Kulig:

Krakowiaki sądeckie to kilkanaście melodii krakowiakowych składających się najczęściej z krakowiaka właściwego i przygrywki. Przygrywek jest mniej niż krakowiaków. Łączone są z krakowiakami dowolnie i nie są związane sztywno z konkretnym krakowiakiem. Jest to w zasadzie zależne od fantazji wykonawców lub lokalnej praktyki wykonawczej. Można jednak zauważyć, że niektóre przygrywki wydają się być integralne z wybranymi krakowiakami. Drugą cechą jest dzielenie krakowiaka podczas śpiewu. Często śpiewak śpiewa pierwszą część (połowę) krakowiaka zaczynając go, następnie muzyka powtarza to samo i drugą część kończą razem – śpiewak i muzyka. Trzecią osobliwością jest taniec. Chociaż niektórzy uważają, że jest to tylko praktyka sceniczna, niektóre krakowiaki są tańczone zarówno jako krakowiaki, bądź jako składowa innego tańca, w który krakowiak został wkomponowany. Kolejna osobliwość to praktyka wykonawcza. Po zaśpiewaniu krakowiaka, który melodycznie jest bardzo prosty i składa się z powtórzenia zakończonego wariantowo, następuje popis kapeli który polega na bardzo ozdobnym ograniu zaśpiewanego krakowiaka uzupełnionym o przygrywkę. Ten popis jest w zasadzie wariacją na temat wcześniejszego zaśpiewu. Krakowiaki należą do obowiązkowego repertuaru zarówno zespołów regionalnych jak i w współczesnych kapel i zespołów weselnych. Umiejętność wykonawcza krakowiaków jest ściśle związana z Sądecczyzną i jest elementem rozpoznawczym kapeli lub zespołu. W latach minionych, kiedy Sądecczyznę zamieszkiwały inne grupy etniczne – Łemkowie, Żydzi i Romowie – krakowiaki należały także do repertuaru kapel tych grup.

Zdaniem Kamila Basty, etnologa pracującego w  muzeum okręgowego w Nowym Sączu, którego pasją jest naśladowanie dawnej maniery wykonawczej krakowiaków sądeckich – krakowiak sądecki, jako jedyny motyw kultury ludowej Sądecczyzny może jeszcze długo zerkać w stronę muzealnych eksponatów z ironicznym uśmiechem mówiąc: Jeszcze musicie na mnie poczekać! Ja jestem nadal żywy!

Mamy nadzieję, że efekty projektu takie jak strona internetowa i wydawnictwo będą stanowić źródło repertuarowe i merytoryczne oraz będą to elementy integracji współczesnej rzeczywistości kulturowej Sądecczyzny przekraczające administracyjne ramy powiatu nowosądeckiego

(PK, MF)