Nieodłączną częścią bardejowskiego dziedzictwa kulturalnego są zabytki żydowskie.

Najstarsze wzmianki pisemne o obecności Żydów na terenie Bardejowa pochodzą z 1247 r. Potwier- dzają znaczenie miasta, jako ważnego przecięcia szlaków handlowych. Jedna z naj- starszych i najliczniejszych społeczności żydowskich na Słowacji zaczęła się formować 250 lat temu.

Tworzona była przez imigrantów z polskiej Galicji. Pierwszy założyciele pochodzili z miast: Zamość, Rymanów, Kraków, Dukla, Żmigrod, Nowy Sącz i in- nych miejsc. Najsłynniejszą dynastią rabińską była dy- nastia Halberstamów, potomków „Divrei Chaima“ z Sącza.

Mikveh, bet midrash i chuppy

Szósta najliczniejsza narodowość na Słowacji została zniszczona podczas Holocaustu. Zostały po nich cmentarz, resztki unikatowej biblioteki, synagoga stowarzyszenia Bikur Cholim z pierwotnym wnę- trzem. Najbardziej cennym zabytkiem jest obszar żydowskich budynków o charakterze rytualnym, tzw. Suburbium Żydowskie.

Składa się z sześciu łaźni rytualnych (hebrajski „mikveh“), wieży wodnej, kotłowni z zachowanym pierwotnym kotłem, odnowioną rzeźnią rytualną, budynkiem do gromadzania się (hebrajski „bet midrash“) i Starą Synagogą. Dzięki swojej wyjątkowości została wpisana na Listę Dziedzictwa Światowego i Przyrodniczego.

Szczególnym klejnotem jest Stara Synagoga, która została zbudowana 200 lat temu. Zbudowana była we- dług wzoru galicyjskiego, dla którego jest typowe dziewięciosklepieniowe uporządkowanie sufitu z centralnie umieszczonym podium (po hebrajsku „bima“). Razem tworzą formę żydowskiego namiotu weselnego (po hebrajsku „chuppy“).

Bardejowski zespół bu- dynków udało się uratować i odnowić po długich latach dewastacji dzięki grantom z Islandii, Lichtensteinu i Norwegii oraz za pośrednictwem mechanizmu finansowego EOG i budżetu państwowego Republiki Słowackiej. Całkowity koszt wyniósł 764 357 euro.

Klejnoty ze Starej Synagogi

Kosztowny proces odnowy wzbogacił ten klejnot architektury sakralnej o kilka odkryć, bardzo ważnych nie tylko w ramach Słowacji ale również Europy. W modlitewni został odkryty schowek dla uszko- dzonych tekstów religijnych i książek zabronionych, na fasadzie odkryto zegar słoneczny, w czytelni i holu zostały zrestaurowane najstarsze malowidła na drewnianych sufitach żydowskiego budynku.

Dodatkowe środki zostały wykorzystane do budowy repliki budynku rzeźni rytualnej i rewitalizacji podwórza. Podczas badań archiwalnych odkryto rysunek synagogi z początku XIX wieku. Częścią projektu było również stworzenie strony internetowej suburbiumbardejov.sk opisującej żydowski Bardejów.

Synagoga zostanie dla publiczności udostępniona od lipca 2017. Wraz z innymi budynkami łączy ją Pomnik Holokaustu. Powstała jako jedna strefa i miejsce pamiątkowe, które przypomina losy tysięcy obywateli żydowskich ale również wyjątkowy zabytek architektoniczny, kulturalny i historyczny. To przestrzeń, która otworzy swoje bramy dla każdego, kto chce poznać piękne dziedzictwo naszych przodków, odkryć zapomnianą historię miasta królewskiego, wzbogacić się kulturalnie i poczuć ducha tego miejsca.

PAVOL I PETER HUDÁK

Neoddeliteľnou súčasťou bardejovského kultúrneho dedičstva sú aj židovské pamiatky.

Najstaršie písomné záznamy o prítomnosti Židov na území Bardejova sú z roku 1247. Potvrdzujú význam mesta ako dôležitej obchodnej križovatky. Jedna z najstarších a najpočetnejších židovských komunít na Slovensku sa začala formovať pred 250 rokmi.

Budovali ju prisťahovalci z poľského Haliča. Prví zakladatelia prichádzali zo Zamośća, Ryman ówa, Krakówa, Dukly, Żmigródu,

Noweho Sączu a iných miest. Najvýznamnejšou rabínskou dynastiou bola rodina Halberstamovcov, potomkov „Divrei Chaima“ zo Sączu. Bola to ortodoxná komunita, pod silným vplyvom chasidizmu.

Mikve, bet midraš aj chuppy

Šiesta najpočetnejšia komunita na Slovensku bola zničená počas holokaustu. Zostal po nej cintorín, zvyšky jedinečnej knižnice, synagóga spolku Bikur Cholim s pôvodným interiérom. Najvzácnejšou pamiatkou je areál židovských rituálnych budov a stavieb, tzv. Židov- ské suburbium.

Pozostáva z budovy rituálnych kúpeľov (hebrejsky „mikve“), vodárenskej veže, kotolne so zachova- ným pôvodným kotlom, obnoveným rituálnym bitúnkom, budovou zhromaždenia (hebrejsky „bet midraš“) a Starou synagógou. Pre svoju jedinečnosť je súčasťou Zoznamu svetového kultúrneho prírodného dedičstva UNESCO.

Osobitým klenotom je Stará synagóga, dokončená presne pred dvesto rokmi. Bola postavená podľa vzoru haličských „bužní“, pre ktoré je typické deväťklenbové usporiadanie stropu s centrálne umiestneným pódiom (hebrejsky „bima“). Spoločne vytvárajú podobu židovského svadobného stanu (hebrejsky „chuppy“).

Bardejovskú „bužňu“ sa podarilo zachrániť a obnoviť po dlhých rokoch devastácie vďaka podpore z grantov Islandu, Lichtenštajnska a Nórska prostredníctvom Finančného mechanizmu EHP a zo štátneho rozpočtu

Slovenskej republiky. Celko- vý rozpočet dosiahlo výšku 764 357 eur.

Klenoty Starej synagógy

Nákladný proces obnovy obohatil tento klenot sakrálnej architektúry o viacero objavov, mimoriadne významných nielen z pohľadu Slovenska a strednej Eu- rópy. V modlitebnej sále bola odhalená tzv. „geniza“, t. j. úkryt poškodených náboženských textov a zakázaných kníh, na fasáde boli odkryté slnečné hodiny s hebrejským letopočtom, v študovni a vestibule boli zreštaurované najstaršie maľby na drevených stropoch židovskej rituálnej stavby.

Dodatočné zdroje sa použili na výstavbu repliky zaniknutej budovy rituálneho bitúnka a revitalizácie nádvoria. Počas archívneho výskumu bol objavený nákres synagógy zo začiatku 19. storočia. Súčasťou projektových aktivít bolo aj vytvorenie webovej stránky suburbiumbardejov.sk mapujúcej zaniknutý židovský Bardejov.

Synagóga bude verejnosti sprístupnená od júla 2017. Spolu s ostatnými budovami ju spája Pamätník holokaustu. Vznikla tak jednotná zóna a pamätné miesto, pripomínajúce osud tisícok židovských spoluobčanov ale aj jedinečnú architektonickú, kultúrnu a historickú pamiatku. Je to priestor, ktorý otvorí svoje brány každému, kto túži spoznať krásy dedičstva našich predkov, objaviť príbehy zabudnutých dejín kráľovského mesta, kultúrne sa obohatiť a vnímať ducha tohto miesta.

PETER A PAVOL HUDÁKOVI