Ze Świętami Wielkanocnymi związana jest nierozerwalnie tradycja przygotowywania pisanek. O ciekawostki związane z tą tradycją pytamy dr hab. Tadeusza Mędzelowskiego, badacza obyczajów, politologa – wykładowcę w Instytucie Studiów Politycznych w Wyższej Szkole Biznesu – National Louis University w Nowym Sączu.

–  Jajko to symbol nowego życia. To właśnie dlatego ma tak znaczącą pozycję w kulturze, i to nie tylko polskiej?

– Jaja symbolizują początek życia, zarodek, wszechświat, słońce, ziemię, siłę życiową, płodność, odrodzenie i mają szczególną moc oddziałującą na złe duchy. Skorupa oznacza ziemię, błona powietrze, żółtko ogień a białko wodę. Od wieków u niemal wszystkich narodów w obrzędach i wierzeniach związanych z płodnością i narodzinami jaja spełniają ważną rolę. Symbol życia, jakim jest jajko zdominował święta wiosenne. Na całym świecie, jak dowodzą badania archeologiczne, jajko pełniło funkcję uniwersalnego fetysza. Jak pisze Jacek Olędzki w „Wyrzeczysku” – wynikało to z oczywistego faktu: jest jajko życiem, jego kwintesencją i potencją. Życie to wyłania się z zamkniętej kulistej skorupki z jej nieruchomego wnętrza. Powstaje na oczach człowieka. Zawiera nieprzeniknioną, lecz przekonywującą tajemnicę.

Już w starożytności jajko było przedmiotem kultu. Symbolizowało świat, płodność, zdrowie i szczęście. Uważano, że jest ono początkiem wszystkiego.  Było też atrybutem egipskiego boga Ptacha, który jako garncarz nadał światu kształt jaja. Podczas pracy bóg – garncarz stłukł jajo i dlatego nastąpił podział świata. A tak z kolei pisał o jajku nieznany autor w 1905 r. w „Odzie do jaja: O Ty! cudowny owocu kury. O Ty – najdroższy darze natury. Przysmaku, który Bogi jadają. Witam Cię jajo! Wielbię Cię jajo!”

– Jajkiem ze Święconki dzielimy się w Wielkanoc po dziś dzień, tak jak opłatkiem w Wigilię Bożego Narodzenia. W jaki sposób nasi przodkowie – gospodarze kultywowali tradycje związane ze Świętami Wielkiej Nocy?

– W każdym domu starano się mieć jajo, które miało chronić od nieszczęść i kłopotów. Wiosną jajo zakopywano w ziemię, aby „spotęgować jej urodzajność”. Dzięki temu rytuałowi miały być lepsze plony. Jajo symbolizowało świat, nadzieję na życie wieczne, narodziny, płodność, początek, praźródło życia, szczęście, zdrowie, zmartwychwstanie, życie duszy po śmierci i błogosławieństwo.  Jajkiem poświęconym gospodarz dzielił się z bydłem, a pokruszone skorupki dawał kurom do zjedzenia, by się dobrze niosły. Dodawano je też do nasion, żeby rośliny dobrze rosły. Jajko związane jest ściśle z każdym ważnym momentem pracy rolnika. Kiedy wiosną po raz pierwszy wyprowadzano bydło na pastwisko, kładziono na progu stajni jajko. Po przejściu krów oddawano je biednym z prośbą o modlitwę. Po grzbietach krów, koni, owiec toczono jajko po to, aby bydło przez lato stało się krągłe jak jajko, a konie, żeby biegały tak szybko, jak ono się toczy. Wierzono, że jajka mają moc przyciągania do siebie ciążącej na człowieku lub zwierzęciu choroby.
Panny, które chciały wyjść za mąż, powinny myć ręce w wodzie, w której gotowały się jajka przeznaczone na święcone lub wielkanocne śniadanie. Jeżeli chcą zwrócić uwagę kogoś wybranego, powinny go skłonić najlepiej fortelem by i on umył dłonie w tej samej wodzie. Sukces gwarantowany i małżeństwo pewne, najpóźniej przed następną Wielkanocą!

– Co na temat zwyczaju malowania jajek mówią pradawne legendy? Mamy ich bez liku…

– Podania i legendy z dziesiątego wieku mówią, iż zwyczaj malowania jajek wielkanocnych wprowadziła święta Magdalena. Kiedy płakała przy pustym grobie, miał się jej ukazać anioł i rzec: „Nie płacz, Chrystus zmartwychwstał”. Po przyjściu do domu zauważyła, że wszystkie jajka się zaczerwieniły. Wyszła przed dom i rozdała je napotkanym apostołom obwieszczając tę nowinę. Jeżeli dać wiarę innej wersji – Maria Magdalena, kiedy przyszła do Heroda z prośbą by ulitował się nad Jezusem, podarowała mu kilka jajek malowanych. Ta legenda dała początek wierze, że to dziewczęta powinny malować jajka, a najważniejsze z nich ofiarować swoim chłopcom, co zjedna ich miłość i zapewni wierność.

– Jak daleko wgłąb czasu sięga tradycja malowania i ozdabiania jaj na Wielkanoc ?

– Sztuka zdobienia jaj znana była już Słowianom w dziewiątym wieku. O zabawach z malowanymi jajami wspominał Wincenty Kadłubek w swojej dwunastowiecznej kronice „Polacy z dawien dawna byli zawistni i niestali, bawili się panami swymi jak malowanymi jajkami”. O ich malowaniu i zwyczaju barwienia pisał już Owidiusz, Pliniusz, Juwenalis i encyklopedysta Zygmunt Gloger. Od setek wieków uważano jajko za siłę przeciwdziałającą złym duchom, używane było w kulcie zmarłych jako uczta dziewiątego dnia zamykająca okres żałoby. Jajko wkładano nieboszczykom do grobów, aby oczyścić ich ze wszystkich nieprawości, wierząc, że jeżeli się tego nie uczyni, duch będzie się błąkał po świecie. Wiara w siłę przeciwdziałającą złym mocom sprawiła, że używano jajek jako „kamienia węgielnego”, przy zakładaniu wielkich miast, budowli (np. Kościoła Mariackiego), czy przy budowie nowych domów.

– Wielu z nas, aby jajka włożyć do koszyczka z wielkanocną święconką, uprzednio je farbuje. Są dostępne sztuczne barwniki, ale zdecydowanie ładniej wyglądają pisanki, gdy zastosujemy domowe, tradycyjne sprawdzone  sposoby, jak gotowanie jajek w łupinach cebuli, czy zanurzenie w wywarze z buraków. Jaka jest symbolika kolorowych pisanek?

– Był w Polsce zwyczaj, że przed śniadaniem wielkanocnym umieszczano w koszyku już poświęcone jaja. Chodzono z nimi wśród gości wielkanocnych zaczynając losowanie od seniora. Każdy wybierał pisankę mając zawiązane oczy, a następnie wróżył sobie co go czeka w najbliższej przyszłości. Barwa pisanki ma znaczenie. Żółty kolor pisanki oznaczał bogate życie duchowe. Jeżeli młodzieniec wylosował taki kolor, mógł liczyć na przyszłość związaną z kapłaństwem. Kolor różowy wróżył sukces zarówno w interesach, nauce jak i lichwie. Rozglądali się więc za nimi ci, którzy planowali otwarcie nowych interesów lub ich rozbudowę. Starano się wylosować i zjeść jak najwięcej pisanek barwionych na niebiesko, bowiem kolor ten gwarantował zdrowie na cały rok. Kolor czarny to pamięć, dlatego też najchętniej był wybierany przez ludzi interesu, a także uczącą się i mającą kłopoty z nauką młodzież. Kolor fioletowy wróżył siłę i wytrwałość w dążeniu do celu. Jeśli ktoś planował jakieś większe przedsięwzięcie, chował do portmonetki lub portfela skorupki pomalowanych w tym kolorze jajek. Kolor zielony wróżył pieniądze. Skorupki z zielonych pisanek rzucano na pola by: „obrodziło i przynosiło dochody”. Wrzucano je też do sadów, koryt z paszą dla zwierząt i trzymano w portmonetkach, portfelach i pończochach, w których przechowywano pieniądze. Bardzo ważnym był kolor czerwony, który oznaczał miłość i zwycięstwo. Zjadając pisankę pomalowaną na czerwono można się było obejść bez problemów w sprawach trudnych, skomplikowanych, zawiłych, a głównie sercowych.

– Jakie mamy rodzaje zdobionych jajek? Wszak np. kraszanka i pisanka to nie jest to samo…

– Mamy kraszanki, malowanki, byczki, hałunki – to te pomalowane na jeden kolor. Są też rysowanki lub skrobanki, jeżeli na jednostajnym tle wymalowany jest deseń. Pisankami lub piskami nazywamy jajko malowane na jeden kolor lub kilka kolorów z białym wzorem. Piękna ozdobiona pisanka mogła być nawet królewskim darem. Dla króla Francji Ludwika XV pisanki malowali Watteau* i Boucher**. Francuski złotnik Carl Faberge pracujący na dworze cara Rosji Mikołaja II wykonał jajko arcydzieło z emalii, złota, srebra, rubinów, szafirów, pereł we wnętrzu, którego było jedenaście miniaturowych portretów carskiej rodziny.

– Do życzeń na Święta Wielkanocne powinniśmy podarować sobie pisanki, najlepiej wykonane przez nas…

– Oczywiście! Z okazji Wielkanocnych Świąt obdarowujmy się nawzajem pisankami. Niech podarowana wielkanocna pisanka bez względu na kolor będzie dla nas symbolem zwycięstwa dobra nad złem, prawdy nad kłamstwem, ducha nad naturą i nadzieją na lepsze jutro.

Rozmawiała Agnieszka Małecka

Fot.ilustracyjne – pixabay