Każdy zna Janosika? Ale czy na pewno? Janosik był Polakiem czy Słowakiem? Szlachetnym zbójnikiem czy grabieżcą? Odpowiada Marcin Kowalczyk z Muzeum Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej

– Janosik to Słowak czy Polak? Przed laty oczarował nas serial „Janosik” z Markiem Perepeczko w roli głównej, w efekcie historyczny Janosik w naszej świadomości utrwalił się jako tatrzański zbójnik. Chyba niesłusznie?

– Juraj, czyli Jerzy Janosik to oczywiście Słowak, który urodził się w 1688 r. w Terchovej, miejscowości położonej w malowniczym górskim terenie Małej Fatry, a dzisiaj znanej z ośrodków turystyczno-wypoczynkowych. Janosik był zbójnikiem, który na Podhale raczej nie zawitał, a jego działalność zbójecka przypada na początek XVIII w., czas w którym zbójnictwo kwitło w całych Karpatach. Janosik działał na terenie dawnej monarchii austro-węgierskiej, w granicach dzisiejszego państwa słowackiego i właściwie serialowy Janosik to jakby inna postać, która jedynie nawiązuje do legendy o tym słynnym zbójniku.

– Ale legenda o tym, że Janosik napadał na bogatych, by obdarzać łupami ubogich, jest prawdą?

– Niestety Janosik nie był „dobrym” zbójnikiem, jak chce tego legenda. Pod jego wodzą grupa grabiła plebanie, kupców i co bogatszych gazdów na Liptowie, a przy tej okazji dopuszczali się rozmaitych okrucieństw i rozbojów. Ze swoim łupem raczej nie mieli zamiaru się z kimkolwiek dzielić. Wydawali pieniądze w karczmach, na przyjęciach, na broń itp. Legenda o dobrym Janosiku jest oczywiście dużo późniejsza. Dlaczego akurat Janosik stał się taką legendą? Może młody wiek ginącego zbójnika spowodował, że ludziom obserwującym egzekucję zrobiło się go żal? Jednocześnie wyobrażali sobie i tworzyli postać, która im pomoże w ich ciężkim życiu, stanie się ich podporą i bohaterem.

– I zginął nieszczęsny Janosik powieszony na haku za żebro?

– Jest zastanawiające, że Janosik, który swój „zbójecki” zawód uprawiał niespełna dwa lata, stał się postacią, o której opowiadano i śpiewano pieśni w całych Karpatach, a jego legenda przetrwała do dzisiaj. A przecież byli słynni harnasie, którym udawało się dłużej utrzymać, umiejący przechytrzyć pościg i wymknąć się z kleszczy pogoni. Istnieją archiwalne dokumenty świadczące o zbójnikach beskidzkich, żywieckich, czy harnasiach działających w okolicy Babiej Góry i Orawy. Jednak los zbójnika był przesądzony. Ginął zazwyczaj tragicznie, najczęściej po okrutnych męczarniach i torturach. Tak samo było z Janosikiem, którego rzeczywiście powieszono na haku wbitym w lewy jego bok w Liptowskim Mikulaszu.

– U nas Janosik jest synonimem pozytywnego zbójnika, takiego Robin Hooda. A na Słowacji?

– W kulturze słowackiej legenda o Janosiku jako postaci pozytywnej nadal jest żywa. W jego rodzinnej miejscowości stoi ogromny pomnik ze stali oraz istnieje muzeum poświęcone tej postaci, a w okresie wakacyjnym co roku organizowany jest festiwal folklorystyczny – Janosikowe dni – na które przybywają tłumy. Historyczna postać Janosika i jego prawdziwa działalność oczywiście na Słowacji jest znana, ale legenda o dobrym zbójniku, co „posli rownać świat” jest bardzo silna nie tylko u nas. Świadczą o tym i bogate pieśni, legendy, opowiadania, cała literatura ludowa oraz liczne filmy fabularne – wspomniany już „Janosik” z Markiem Perepeczko, czy te najstarsze z lat dwudziestych XX w., aż do najnowszego – „Janosik. Prawdziwa historia” Agnieszki Holland i Kasi Adamik.

ROZMAWIAŁA JOLANTA BUGAJSKA

Czytaj w specjalnym polsko-słowackim wydaniu „Dobrego Tygodnika Sądeckiego”:

Rozhovor s MARCINOM KOWALCZYKOM z Oravského múzea Etnografický park v Zubrzycy Górnej v Poľsku

– Bol Jánošík Slovák alebo Poliak? Pred rokmi nás očaril seriál „Jánošík”, v hlavnej úlohe s poľským hercom Markom Perepeczkom, vďaka ktorému sme začali historického Jánošíka vnímať ako tatranského zbojníka. Je to správne?

– Juraj Jánošík bol samozrejme Slovák, ktorý sa narodil v roku 1688 v Terchovej, v malebnom horskom teréne Malej Fatry, ktorá je dnes populárna vďaka turisticko-rekreačným strediskám. Jánošík bol zbojník, ktorý sa v poľskej oblasti nazývanej Podlahe pravdepodobne nikdy neobjavil a jeho zbojnícka činnosť spadá do začiatku 18. storočia, teda do obdobia, kedy zbojníctvo prekvitalo v celých Karpatoch. Jánošík pôsobil na území bývalej Rakúsko-uhorskej monarchie, na území dnešného Slovenska a seriálový Jánošík je, ako keby inou postavou, ktorá len nadväzuje na legendu o slávnom zbojníkovi.

– Ale legenda o tom, že Jánošík bohatým bral a chudobným dával, je pravdivá?

– Bohužiaľ Jánošík nebol „dobrým” zbojníkom, ako by to chcela legenda. Pod jeho vedením skupina prepadávala fary, kupcov a najbohatších gazdov na Liptove, a pri tej príležitosti sa dopúšťala rôznych ukrutností. So svojim lupom sa nemali v úmysle s nikým deliť. Peniaze míňali v krčmách, na oslavách, na zbrane atď. Legenda o dobrom Jánošíkovi pochádza z oveľa neskoršieho obdobia. Prečo sa práve Jánošík stal legendou? Možno mladý vek umierajúceho zbojníka spôsobil, že ľuďom, ktorí popravu sledovali, ho prišlo ľúto? Zároveň si predstavovali a tvorili postavu, ktorá im pomôže v ťažkom živote, stane sa ich podporou a hrdinom.

– A umrel nešťastný Jánošík zavesený na háku za rebro?

– Je zaujímavé, že práve Jánošík, ktorý svoje zbojnícke povolanie vykonával necelé dva roky, sa stal postavou, o ktorej sa rozprávalo a spievali piesne v celých Karpatoch, a jeho legenda žije dodnes. Veď predsa boli iní slávni zbojníci, ktorí sa zbojníčeniu venovali oveľa dlhšie. Existujú archívne dokumenty hovoriace o beskydských, oravských alebo zywieckých zbojníkoch. Ale osud zbojníka bol predom určený. Umrel väčšinou tragicky, po krutom mučení. Rovnako to bolo s Jánošíkom, ktorý bol naozaj v Liptovskom Mikuláši zavesený na hák za rebro na ľavom boku.

– U nás je Jánošík synonymom pozitívneho zbojníka, takého Robina Hooda. Ako je to na Slovensku?

– V slovenskej kultúre je legenda o Jánošíkovi, ako pozitívnej postave, ďalej živá. V jeho rodnej obci stojí obrovský pomník z ocele a existuje aj múzeum venované tejto postave, no a počas prázdniny je organizovaný aj folklórny festival – Jánošíkove dni – na ktorý prichádzajú davy. Historickú postavu Jánošíka a jeho skutočný príbeh na Slovensku poznajú, a legenda o dobrom zbojníkovi je veľmi silná nie len u nás. Dôkazom toho je aj
množstvo piesní, legiend, príbehov, celá ľudová literatúra a mnohé fabulárne filmy, už spomínaný film Jánošík s Markom Perepeczkom, alebo tie najstaršie z dvadsiatych rokov 20. storočia, až po najnovší film – „Jánošík. Pravdivá história” Agnieszki Holland a Kasi Adamik.

JOLANTA BUGAJSKA

Na zdjęciu Marek Perepeczko jako Janosik Fot. /East News/POLFILM