GOSPODAROWANIE NA RZECZNYCH OBSZARACH NATURA 2000 W REJONACH PODGÓRSKICH KARPAT

Gospodarowanie na rzecznych obszarach Natura 2000 w rejonach podgórskich Karpat

– Środkowy Dunajec z dopływami PLH120088

W kwietniu 2017 roku miał miejsce cykl spotkań w Nowym Targu, Nowym Sączu i Limanowej poświęconych gospodarowaniu na rzecznych obszarach Natura 2000 w rejonach podgórskich Karpat. W ich trakcie zaprezentowano obecny stan wiedzy o zarządzaniu górskimi zlewniami rzek, a także dyskutowano nad możliwościami pogodzenia interesów różnych zainteresowanych ich wykorzystaniem grup i instytucji przy założeniu utrzymania walorów przyrodniczych wraz z bezpieczeństwem powodziowym. Niniejszy artykuł stanowi podsumowanie zagadnień poruszanych w trakcie spotkań.

Natura 2000 nie jest rezerwatem

Obszary Natura 2000 chronią gatunki oraz ich miejsca występowania, a także siedliska przyrodnicze istotne dla Europy. Każdy obszar jest traktowany indywidualnie, ma specyficzny charakter, inne gatunki czy siedliska przyrodnicze są w nim chronione. Nazywamy je przedmiotami ochrony obszaru. Dla każdego obszaru Natura 2000 sporządzony jest plan zadań ochronnych, czyli dokument, w który wpisane są cele ochrony obszaru oraz zagrożenia dla obszaru. Co ważne, w tworzenie takiego dokumentu może zaangażować się każda zainteresowana osoba, biorąc udział w spotkaniach Zespołu Lokalnej Współpracy. Plan zadań ochronnych sporządzany jest na okres 10 lat.

Z zasady na obszarach Natura 2000 dopuszczone są wszystkie przedsięwzięcia, które nie wywierają znaczącego negatywnego wpływu na chronione w obszarze siedliska i gatunki. Wpływ ten musi być jednak oceniony na etapie planowania inwestycji/przedsięwzięcia Pomimo wielu obaw okazuje się, że w Polsce dotychczas niemal 100% inwestycji przebiegających przez chronione obszary lub bezpośrednio na nie oddziałujących otrzymało zielone światło na realizację, a z ewentualną blokadą spotyka się jedynie niewielki ich odsetek. Objęcie terenów siecią Natura 2000 nie wywarło negatywnego wpływu na finanse czy tempo rozwoju gmin.

Środkowy Dunajec z dopływami PLH120088

Obszar Natura 2000 Środkowy Dunajec z dopływami PLH120088 tworzą rzeka Dunajec wraz z otoczeniem na odcinku od miejscowości Marcinkowice, gm. Chełmiec do granicy Pienińskiego Parku Narodowego (z wyłączeniem odcinków przebiegających przez większe miejscowości) oraz dolne odcinki potoków Słomka, Kamienica i Ochotnica.

Obszar został wyznaczony dla ochrony następujących siedlisk przyrodniczych: pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków (3220), zarośla wrześni na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków (3230), zarośla wierzby siwej na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków (3240) oraz łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe i olsy źródliskowe (91E0). Ponadto w obszarze chronione są gatunki ryb, takie jak: brzanka i głowacz białopłetwy.

Cechą charakterystyczną cieków górskich jest zmienność przepływów, gwałtowne wzbieranie po opadach transportowanie przez nie dużych ilości żwirowego rumowiska oraz silna erozja brzegów i dna. Dynamika rzek górskich skutkuje ciągłymi przekształceniami ich koryt, co jest zjawiskiem zapewniającym dużą bioróżnorodność ekosystemów rzecznych. Podstawowym celem ochrony obszaru Natura 2000 Środkowy Dunajec z dopływami PLH120088 jest zachowanie doliny rzeki podgórskiej z naturalnym korytem i typowymi siedliskami nadrzecznymi oraz fauną właściwą dla siedlisk wodnych i ziemno-wodnych.

Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Krakowie przygotował projekt planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Środkowy Dunajec z dopływami PLH120088. Z dokumentem tym możemy zapoznać się na stronie internetowej RDOŚ.

W planie zadań ochronnych dla środkowego Dunajca i jego dopływów przewidziano szereg działań, ale wbrew obawom nie wywrócą one życia mieszkańców nadrzecznych miejscowości do góry nogami. W zasadzie plan ten wymaga umożliwienia rzece funkcjonowania w sposób naturalny, lecz z uwzględnieniem potrzeby zapewnienia ochrony przeciwpowodziowej.

Ochrona przed powodzią – w zgodzie z naturą

Powódź w górach ma charakter niszczący – rozpędzona woda niszczy umocnienia brzegowe, mosty i tereny nadbrzeżne. Próby ujarzmienia żywiołu poprzez regulacje w górskich biegach rzek doprowadziły do zmiany przebiegu koryt z wielonurtowego lub meandrującego na jednonurtowy, a zawężone i wyprostowane koryta uległy nawet kilkumetrowemu pogłębieniu. Obwałowania i regulacje rzek nie zmniejszyły jednak zagrożenia powodziowego, a jedynie spowodowały szybsze odprowadzanie wody w dół biegu rzeki, przesuwając problem poniżej. Próby ujarzmienia rzek górskich są kosztowne, a ich efekty nietrwałe. Rzeki szukając utraconej równowagi, w trakcie kolejnych wezbrań systematycznie odzyskują wydarte im przez człowieka tereny. Zbiorniki zaporowe na rzekach ulegają zamuleniu, a zabudowa brzegów jest podmywana i niszczona na skutek obniżania się dna.

Zamiast walczyć z rzeką powinniśmy więc z nią współpracować. Naturalne, kręte rzeki z ich terenami zalewowymi są kluczowe dla eliminowania lub ograniczania skutków powodzi. Koryta rzek i tereny do nich przyległe przyjmują wody podczas wysokich stanów, a roślinność z nimi związana spowalnia odpływ, zmniejszając gwałtowność wezbrań. Zabiegi polegające na unaturalnieniu biegu środkowego Dunajca i jego dopływów i wyznaczeniu dla nich korytarza swobodnej migracji byłyby korzystne nie tylko dla przyrody, ale też dla ochrony przeciwpowodziowej, jakości wód i atrakcyjności turystycznej regionu.

Ogałacanie brzegów rzek z drzew i krzewów nie stanowi skutecznej profilaktyki przeciwpowodziowej, lecz przyczynia się do przyspieszenia spływu wód i utraty stabilności brzegów, chronionych wcześniej przez korzenie drzew. Okazuje się, że zadrzewione cieki, z kępami drzew wewnątrz nurtu, skutecznie wyłapują powalone drzewa, gałęzie, zapobiegając ich przemieszczaniu do niżej położonych odcinków. Tymczasem w wyprostowanych i uregulowanych korytach, niesione przez powódź kłody zatrzymują się najczęściej dopiero na mostach, tworząc niebezpieczne zatory. Co więcej, miejsca pozbawione naturalnej roślinności nadbrzeżnej są zajmowane przez obce inwazyjne gatunki roślin jak np. groźny dla zdrowia barszcz Sosnowskiego.

Rzeka to nie darmowa żwirownia

Ekosystemy rzeczne charakteryzują się ciągłością przepływu wody, migracji organizmów i transportu rumowiska. Pobór żwiru z koryta zaburza funkcjonowanie rzeki, prowadzi do degradacji siedlisk rzecznych i nadrzecznych i w konsekwencji do zanikania ryb i innych organizmów wodnych. Obecnie wiadomo już o wielu innych negatywnych skutkach niedoboru żwiru w korytach cieków górskich. Pogłębione koryto rzeczne to szybszy spływ wody, a tym samym gwałtowniejsze powodzie oraz dłuższe i bardziej dotkliwe susze na skutek obniżania się wód gruntowych w dnie doliny. Pogłębienie koryta znacząco zwiększa energię wód powodziowych, a co za tym idzie szkody nimi spowodowane o czym świadczą podmyte mosty i obrywające się brzegi. Nie gódźmy się na bezmyślne okradanie rzeki ze żwiru, za które potem przyjdzie nam zapłacić. Zysk wynikający z pozyskania darmowego kruszywa z rzeki jest pozorny. Koszty ponosimy bowiem wszyscy – to z naszych podatków pochodzą pieniądze na zwalczanie skutków powodzi, zabezpieczanie brzegów czy odbudowę mostów.

Wydobywanie osadów dennych z rzek bez odpowiedniego zezwolenia jest zakazane poprzez ustawę Prawo wodne. Jeżeli widzisz koparkę w rzece i podejrzewasz, że to kradzież żwiru poinformuj policję, zadzwoń pod numer 112 lub 997.

Ochrona naturalności i czystości rzek sprzyja interesom człowieka

Uregulowane cieki są ubogie nie tylko pod względem walorów krajobrazowych i zasobów przyrodniczych. Utrata naturalności koryta i brak możliwości swobodnego rozlewania się skutkuje upośledzeniem tzw. usług ekosystemowych pełnionych przez rzeki. Mianem tym określa się pożytki jakie dostarcza nam środowisko naturalne. Zdrowe ekosystemy słodkowodne dostarczają czystą wodę i wspomagają usuwanie zanieczyszczeń z terenów wiejskich, przyczyniając się do obniżenia kosztów oczyszczania wody pitnej i dla przemysłu spożywczego. Gminy w których wyznaczono obszary Natura 2000 są preferowane przy przyznawaniu środków na budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków. Chroniąc więc brzankę i inne organizmy wodne, poprawiamy jakość własnego życia.

Same rzeki są też źródłem pokarmu, gdyż stanowią środowisko życia organizmów np. ryb czy skorupiaków. Zależny od rzek poziom wód gruntowych wpływa na uprawy rolne i ich odporność na susze. Naturalne tereny zalewowe, przechwytują nadmiar wody, stanowiąc strefy buforowe chroniące przed powodziami. Nadrzeczne lasy nie tylko poprawiają jakość powietrza i gleby, ale zapobiegają też przedostawaniu się zanieczyszczeń do cieków. Natura 2000 to tereny oferujące chwilę wytchnienia (wypoczynek nad wodą, wędkarstwo, spływy kajakowe, podziwianie piękna przyrody) oraz dające możliwości prowadzenia działalności gospodarczej opartej na zrównoważonym wykorzystywaniu zasobów przyrodniczych.

Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych zachęca wszystkich zainteresowanych ochroną Dunajca, Ochotnicy i Kamienicy do kontaktu z prowadzonym przez siebie Centrum Informacji Natura 2000 (CIN) i dzielenia się pomysłami.

Radosław Koryga

Artykuł powstał w ramach projektu „Misja Natura” współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Instrumentu Finansowego LIFE+ oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada wyłącznie Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych.